Przed wojną w Wielkopolsce zabawy w Wielkim Poście były zakazane!

Wielki Post jest w Kościele katolickim okresem czterdziestu dni pomiędzy Środą Popielcową a Wielką Sobotą, kiedy dla katolików obowiązują pewne zakazy związane z postępowaniem. Jednym z nich jest powstrzymanie nie od udziału w zabawach. 98 lat temu wojewoda poznański zakazał ich poprzez rozporządzenie pod groźbą kary.

Rola wojewody w II RP

Na mocy ustawy z dnia 2 sierpnia 1919 r. wojewoda był przedstawicielem rządu, sprawującym z jego ramienia władzę państwową na terenie województwa; odpowiedzialnym wykonawcą zarządzeń poszczególnych ministrów; zwierzchnikiem władz i urzędów na podległym mu obszarze; służbowym przełożonym pracowników tychże urzędów. Wojewodę mianował, przenosił i zwalniał od 14 grudnia 1922 r. Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek ministra spraw wewnętrznych, uchwalony przez Radę Ministrów. Zakres wojewody był zatem szeroki i wychodził poza obszar spraw przynależnych do ministerstwa spraw wewnętrznych. Miał też prawo do wydawania aktów prawnych z mocą obowiązującą na terenie województwa.

W dniu 13 listopada 1919 roku wydane zostało także rozporządzenie wykonawcze Rady Ministrów do ustawy tymczasowej z dnia 2 sierpnia 1919 roku o organizacji władz administracyjnych drugiej instancji, w którym sprecyzowano pozycję stanowiska wojewody w strukturze władz publicznych i jego stosunku służbowego, zakresu działania i relacji z innymi urzędami, a w szczególności: jego stosunek służbowy do władz zwierzchnich, zakres zadań i kompetencji, tok instancyjny i orzecznictwa wojewody, jak też stosunek do podległych mu urzędów, pozycję wojewody wobec urzędników państwowych pracujących w podległych mu organach, organizację rady wojewódzkiej oraz organizację urzędu wojewódzkiego.

Regulując w szczegółowy sposób zakres działania wojewody, rozporządzenie wykonawcze podkreślało jego rolę jako organu odpowiedzialnego za zapewnienie spokoju i bezpieczeństwa publicznego w województwie. 

Do powinności wojewody należało również sprawowanie nadzoru nad prasą i widowiskami oraz nad szeroko rozumianymi sprawami obywatelskimi, takimi jak sprawy paszportowe, meldunkowe, związane z ruchem ludności oraz nadzoru na zgromadzeniami, związkami i stowarzyszeniami. Ponadto wojewoda prowadził rejestrację tych związków i stowarzyszeń, których działalność ograniczała się do obszaru województwa lub jego części. Do zadań i kompetencji wojewody należało w sprawach wyznaniowych – zapewnianie prawnej opieki kościołowi katolickiemu, a w stosunku do innych przez Państwo uznanych wyznań i związków religijnych wykonywanie nadzoru względnie praw Państwu przysługujących, na zasadzie obowiązujących przepisów. 

W swoim zakresie działania wojewoda mógł na mocy ustaw i rozporządzeń ministerialnych wydawać rozporządzenia. Aby uzyskać moc obowiązującą, rozporządzenia wojewody winny być ogłoszone w Dzienniku Wojewódzkim (do którego wydawania został zobligowany Urząd Wojewódzki) i podane do publicznej wiadomości na terenie, na którym miały obowiązywać. Oczywiście przy wykonywaniu przepisów ustawowych, rozporządzeń, rozstrzygnięć i decyzji wojewoda wydawał zarządzenia.

Ważnym atrybutem władzy wojewody było również prawo wydawania na mocy ustaw i rozporządzeń ministrów  rozporządzeń,  których  warunkiem  obowiązywania  była  promulgacja w Dzienniku  Wojewódzkim  (art. 6)  oraz  ich  podanie  do  wiadomości  publicznej na terenie obowiązywania rozporządzenia (art. 6 rozp.). Na podstawie ustaw i rozporządzeń władz centralnych wojewoda mógł także wydawać zarządzenia zawierające środki egzekwujące ich wykonanie.

Informacja dla kapłanów Archidiecezji Poznańskiej (fot. Przegląd Kościelny)

Do  wojewody  należały  ponadto sprawy zapewnienia spokoju i bezpieczeństwa publicznego w  województwie,  nadzór  nad  prasą, widowiskami, zgromadzeniami i  stowarzyszeniami  oraz  sprawami paszportowymi i sprawami obcych poddanych (art. 7). Wojewoda posiadał też kompetencje  z  zakresu  spraw  wojskowych (art. 8), wyznaniowych (art. 9),  zdrowia publicznego  (art. 10),  aprowizacji ludności (art. 11), ochrony pracy i opieki społecznej (art. 12), rolnictwa i weterynarii (art. 13), administracji przemysłowej (art. 14) i robót publicznych (art. 15).

Od 1922 r. mocą § 1 Rozporządzenia Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej z dnia 10 lutego 1922 r. administracja województwa należała do wojewody. Organem pomocniczym wojewody był urząd wojewódzki (§ 3 Ustawy o ogólnej administracji kraju z dnia 30 lipca 1883 r. oraz  art. 8 Ustawy o tymczasowej organizacji byłej dzielnicy pruskiej). Urząd wojewódzki dzielił się na wydziały i referaty. Na czele wydziałów stali naczelnicy. Urząd wojewódzki posiadał pewne kompetencje jako organ kolegialny,  przejęte  z  dawnych  rejencji  obwodowych  na  mocy  art.  8  ustawy.

Wojewoda poznański

10 stycznia 1923 roku wojewodą został Adolf Rafał Bniński. Zlikwidował odrębności Dzielnicy Pruskiej, organizując administrację terenową w oparciu o polskie ustawodawstwo. II RP doceniła jego działalność dla kraju: Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski 2 maja 1923 roku, Złotą Odznaką Honorową L.O.P.P. I stopnia, Odznaka Honorowa Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia. 31 maja 1926 brał udział w wyborach prezydenckich, jako kandydat Związku Ludowo-Narodowego. Piłsudski otrzymał dwieście dziewięćdziesiąt dwa głosy, a Bniński sto dziewięćdziesiąt trzy. Piłsudski wyboru nie przyjął i wysunął na swoje miejsce kandydaturę prof. Ignacego Mościckiego. 1 czerwca 1926 r. odbyły się kolejne wybory, w których Bniński uzyskał tylko cztery głosy mniej niż Mościcki.

27 lutego 1926 r. wojewoda Województwa Poznańskiego hr A Bnińskiego wydał rozporządzenie:

„Na zasadzie §8 6. 12 i 15 ustawy o zarządzie policyjnym 2 d. 11. 3. 1850 (Zb, ust. p. 215), oraz §§ 137 i 139 ustawy o ogólnym zarządzie kraju z d. 30, 7. 1883 (Zb. ust. pr, 195), łącznie z § 11 rozporządzenia rady ministrów z d. 21. 1. 24. w przedmiocie zmian w kwotach pieniężnych, określonych przepisach karnych (D. U. R. P. nr. 9. poz 89) zarządzam za zgoda wojewódzkiego sadu administracyjnego, na obszar Województwa Poznańskiego, co następuje:

§ 1. Zakazuje sig. bezwzględnie urządzania tańców i zabaw tanecznych w lokalach publicznych, t. j. w restauracjach, hotelach, kawiarniach, kabaretach i dancingach W wszystkich. miastach, jako ter oberżach, gościńcach itp. lokalach na wsiach, na całym obszarze Województwa Poznańskiego, w czasie trwanie Wielkiego Postu. t. j. od Środy Popielcowej do Wielkiej Soboty włącznie.

§ 2. Winni przekroczenia przepisów niniejszego rozporządzenia podlegają grzywnie do 60 złotych wzgl. odpowiedniej karze aresztu.

§ 3. Rozporządzenie niniejsze obowiązuje z chwilą ogłoszenia w gazetach publicznych.

Poznań, d. 27 lutego 1926 r.

Wojewoda, podp. Bniński.

– Kurier Poznański

Warto w miejscu przytoczyć podział ludności ze względu na wyznanie prezentował się następująco w Poznańskiem:

• rzymskokatolickie – 82,9%; 1 632 087
• ewangelickie – 16,3%; 321 564
• mojżeszowe – 0,5%; 10 397

Widać, że katolicy byli zdecydowana większością, a przypomnijmy, iż do zadań i kompetencji wojewody należało w sprawach wyznaniowych – zapewnianie prawnej opieki kościołowi katolickiemu, a w stosunku do innych przez Państwo uznanych wyznań i związków religijnych tylko wykonywanie nadzoru względnie praw Państwu przysługujących, na zasadzie obowiązujących przepisów. Tym sposobem wojewoda miał duże pole do działania w sprawach kościelnych. 

Jednak, co na ten temat “mówiła” Konstytucja Marcowa? Największe znaczenie w tej sprawie mają cztery artykuły. Najpierw spójrzmy na podstawy prawne wyróżniania przepisami religii rzymskokatolickiego.

Artykuł 114.

Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religia przewazajacej większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań. […]

Wcześniejsze artykuły ustawy zasadniczej natomiast uzasadniają dlaczego wyznawcy innej wiary czy bezwyznaniowcy musieli się dostosować do rozporządzenia, gdyż przed tym ich Konstytucja Marcowa nie chroniła:

Artykuł 104.

Każdy obywatel ma prawo swobodnego wyrażania swoich myśli i przekonań, o ile przez to nie narusza przepisów prawa.

Artykuł 111.

[…] Wszyscy mieszkańcy Państwa Polskiego mają prawo wolnego wyznawania zarówno publicznie jak prywatnie swej wiary i wykonywania przepisów swej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej.

Artykuł 112.

Wolności wyznania nie wolno używać w sposób, przeciwny ustawom. Nikt nie może uchylać się od spełnienia obowiązków publicznych z powodu swoich wierzeń religijnych. […].

9 maja 1928 roku hrabia Bniński został zastąpiony na stanowisku przez sanacyjnego nominata Piotra Borkowskiego ze Lwowa (sic!), wiernego jedynie słusznej władzy.  

Życiorys Bnińskiego

Adolf Rafał Jan hr Bniński, ps. „Białoń” urodził się 21 sierpnia 1884 roku w Kosowie pod Gostyniem, jako syn hr. Karola, właściciela Buszewa koło Szamotuł. Uczęszczał do gimnazjum w Inowrocławiu, które ukończył w 1905 roku. Następnie studiował rolnictwo na Uniwersytecie Jagiellońskim, w Monachium i w Halle. Po 1909 r. jako administrator (po 1914 r. właściciel) czterech majątków rodzinnych w pow. średzkim był organizatorem wielu kółek rolniczych. W latach 1909-1914 był działaczem kółek rolniczych, wiceprezesem na pow. Środa i członek rady patronackiej dla powiatów Środa i Września, od 1915 referent ds. rolniczych przy naczelniku pow. Kutno, Gostynin i Łódź. 

Na początku I wojny światowej władze zaborcze powołały hr. Bnińskiego do służby cywilnej i skierowały na teren okupowanego przez wojska niemieckie zaboru rosyjskiego, do powiatów kutnowskiego, gostynińskiego i łódzkiego. 

Jego obecność tam okazała się bardzo przydatna w czasach odradzania się niepodległego państwa polskiego. Na początku grudnia 1918 r. rząd polski w Warszawie powołał go na stanowisko komisarza miasta Łodzi oraz powiatów łódzkiego, brzezińskiego i łaskiego. Od stycznia 1919 starostą powiatowym w Środzie Wielkopolskiej, w latach 1920-22 prezesem Wielkopolskiej Izby Rolniczej, a wreszcie w latach 1923-28 wojewodą poznańskim. Zlikwidował odrębności Dzielnicy Pruskiej organizując administrację terenową w oparciu o polskie ustawodawstwo. Sympatyzował z endecją reprezentując poglądy konserwatywno-monarchistyczne, co ukazał kiedy zabronił zarządzeniem wojewody uczestniczenia w zabawach na okres Wielkiego Postu. Nie dziwi więc, że otrzymał od Stolicy Apostolskiej: Krzyż Wielki Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego oraz Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Piusa IX. Ponadto był doceniany przez Francuzów, jako Oficer Orderu Legii Honorowej i Kawaler Orderu Zasługi Rolniczej. Natomiast II RP doceniła jego działalność dla kraju: Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski 2 maja 1923 roku, Złota Odznaka Honorowa L.O.P.P. I stopnia, Odznaka Honorowa Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia. 31 maja 1926 brał udział w wyborach prezydenckich, jako kandydat Związku Ludowo-Narodowego. Piłsudski otrzymał dwieście dziewięćdziesiąt dwa głosy, a Bniński sto dziewięćdziesiąt trzy. Piłsudski wyboru nie przyjął i wysunął na swoje miejsce kandydaturę prof. Ignacego Mościckiego. 1 czerwca 1926 r. odbyły się kolejne wybory, w których Bniński uzyskał tylko cztery głosy mniej niż Mościcki. Po 1929 r. kierował Towarzystwem Czytelni Ludowych, Naczelnym Instytutem Akcji Katolickiej z siedzibą w Poznaniu, oraz Radą Naczelną Organizacji Ziemiańskich (od 1936). Powołany przez Prezydenta Rzeczypospolitej sprawował w latach 1935–1938 mandat senatora IV kadencji. Brał udział w pracach: Kom. specj. dla rozp. proj. ustawy o upoważnienia Prezydenta RP do wydawania dekretów (1935), kom. gosp.-skarb. (sesja 1935/1936), kontroli długów państwa (od 4.02.1936), oświat. (sesja 1935/1936), prawnicza (od sesji 1936/1937), regulaminowa (sesja 1935/1936), rolna (od sesji 1936/1937), spraw zagr. (sesja 1937/1938, sprawozdawca). 12 grudnia 1937 r. stanął na czele (przekształconego ze Stronnictwa Prawicy Narodowej) Stronnictwa Zachowawczego, które reprezentowało interesy ziemiaństwa i występowało przeciwko rządom sanacji. W 1937 został członkiem zarządu Funduszu Obrony Morskiej. Od wiosny 1938 należał do Korporacji Braterstwo Broni “Czołem Sikorskiemu”.

Wywłaszczony z majątku na początku okupacji niemieckiej zamieszkał z rodziną w Poznaniu, gdzie włączył się do działalności konspiracyjnej. W lipcu 1940 r. został wybrany Delegatem Rządu RP na Ziemie Zachodnie wcielone do Rzeszy. Współtworzył Okręgową Delegaturę Rządu RP na obszar Pomorza. W lipcu 1941 r. aresztowany powodu odmowy podpisania manifestu wzywającego Polaków do walki z ZSRR u boku Niemiec został osadzony w Forcie VII w Poznaniu i poddany torturom. W styczniu 1942 r. władze Polskiego Państwa Podziemnego bezskutecznie apelowały do rządu brytyjskiego o interwencję w sprawie jego uwolnienia. 8 lipca 1942 r. na podstawie wyroku doraźnego sądu gestapo został rozstrzelany w grupie oficerów ZWZ-AK w podpoznańskich Wypalankach pod Stęszewem koło Poznania. Po śmierci odznaczony Krzyżem Armii Krajowej, a w 1995 roku otrzymał Order Orła Białego.