Teodor Jeske-Choiński – wybitny pisarz ze śremskiego Ogólniaka

170 lat temu, 27 lutego 1854 r., na świat przyszedł polski intelektualista, wybitny pisarz historyczny, historiograficzny, prozaik, dramaturg, konserwatysta, obrońca cywilizacji łacińskiej, stronnik Romana Dmowskiego, oskarżany o antysemityzm.

Teodor Jeske-Choiński, ps. „M. Bogdanowicz”, „T. J. Orlicz”, „Pancerny”, „Habdank”, „Łada”, „Polikrates” urodził się 27 lutego 1854 roku w Pleszewie, jako syn urzędnika sądowego Fryderyka Jeskego i Franciszki z d. Choińskiej. Pobierał nauki w gimnazjach klasycznych w Śremie i Poznaniu, gdzie w 1872 otrzymał maturę. Studiował inżynierię drogową na Politechnice we Wrocławiu, filozofię na Uniwersytecie w Pradze i literaturę w Wiedniu. Po powrocie ze studiów zamieszkał w Warszawie, gdzie na krótko związał się ze środowiskiem pozytywistów.

W roku 1880 w kościele pw. św. Andrzeja we Lwowie ożenił się z Ludmiłą z Mikorskich, kompozytorką i śpiewaczką z Małachowa pod Dolskiem. Nie posiadali dzieci. W latach 1880–1882 publikował stale w „Przeglądzie Tygodniowym”, „Nowinach” i „Ateneum”. W 1881 był prezesem Koła Polskiego oraz założycielem towarzystwa kulturalnego Ognisko Polskie.

Od 1882 był członkiem kolegium redakcyjnego pisma „Niwa”. W połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku w wyznawanych przez niego poglądach dokonał się zasadniczy zwrot – stał się czołowym publicystą obozu młodych konserwatystów. W tym czasie podjął współpracę z pismami: „Słowo”, „Wiek”, „Rola”.

Był pisarzem, który podejmował tematy uniwersalne, sięgał do czasów starożytnego Imperium Rzymskiego, opisując walkę toczoną przez pierwszych chrześcijan ze stronnikami porządku rzymskiego, broniącymi swych starożytnych bogów. Pierwsza z nich to Gasnące słońce. Powieść z czasów Marka Aureliusza (1895), kolejna to Ostatni Rzymianie. Powieść z czasów Teodozjusza Wielkiego (1897). Żadna z tych powieści nie została przyjęta przychylnie przez krytykę. Przeciw autorowi wysuwano zarzut, iż wysławia w nich czcicieli bóstw pogańskich, a zwycięstwo chrześcijaństwa sprowadza do gry namiętności ludzkich, z pobudkami najpospolitszymi i najniższymi. Przeciwnicy nie dostrzegli tego, co było najważniejsze dla autora – zaakcentowania więzi łączących starożytną cywilizację antyczną z cywilizacją chrześcijańską.

Ludmiła zmarła niespodziewanie w nocy z 1 na 2 listopada 1898 roku w Warszawie. Od 1889 przebywał w Paryżu, skąd w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku pisywał do warszawskiego pisma „Wędrowiec”. Już 2 lata później, 22 kwietnia 1900 r. wziął ślub z Cecylią Grabowską w mazowieckim Orszymowie.

Powieścią, która przyniosła Jeske-Choińskiemu międzynarodową sławę, była napisana w 1900 roku Tiara i korona. To dwutomowe dzieło odtwarzało dzieje konfliktu, jaki w XI wieku podzielił średniowieczną Europę: papiestwa, reprezentowanego przez Grzegorza VII, z cesarstwem Henryka IV. Na stronach tej powieści uwidacznia się postawa autora, który dążył do obiektywnej i bezstronnej oceny obu stron.

Podczas całej swojej kariery pisarskiej potępiał stanowczo radykalny socjalizm, który chciał zniszczyć zastany ład społeczny i zwalczać wrogie osoby, zważając tylko na ich stan posiadania. Autor pisał swoje utwory widząc niebezpieczeństwa ze strony narastającego radykalizmu rewolucji bolszewickich, które były kwintesencją walczącego socjalizmu. Teodor Jeske-Choiński podobnie jak inni wielcy polscy psiarze Józef Wyessenhoff czy Henryk Sienkiewicz szybko zauważył, że wojujący proletariat zagraża nie tylko własności innych obywateli ale i interesom niepodległościowym. W końcu dla socjalistów nie miały znaczenia granice państwowe tylko obalenie panującego systemu ustrojowego. 

W czasie Rewolucji 1905 roku napisał swoją słynną nowelę „Po czerwonym zwycięstwie. Obraz przyszłości”. Była to opowieść fantastyczna, która pokazywała wizję Polski po zwycięstwie komunizmu, opowiadanie okazało się prorocze. Bezbłędnie przewidział mechanizmy rządzenia w komunistycznym ustroju totalitarnym. Udało mu się nawet trafnie nazwać służby policyjne, którym nadał ironiczne miano sympatycznej milicji. Nazwa ta podkreśla, że w utopii jaką jest komunizm tylko na początku możemy czuć powiewy wolności, które szybko zamienią się w zamordyzm i zniewolenie. Ten pamflet ukazał się dopiero w 1909 r.

Ponadto zaczął się zajmować tematyką wcześniejszych ruchów wywrotowych, a dokładnie rewolucją francuską. W 1906 r. napisał studium o charakterze popularnonaukowym, zatytułowane Psychologia Rewolucyi Francuskiej. Odzwierciedleniem jego historiozoficznych poglądów na ten temat była trylogia: Błyskawice (1907), Jakobini (1909) i Terror (1911), w której przedstawiał rozkład moralny ówczesnego społeczeństwa francuskiego i odrażające aspekty rewolucji.

W 1910 przeniósł się do Lwowa, gdzie do 1914 redagował „Kronikę Powszechną”. Przez kilka lat był także redaktorem serii wydawniczej „Biblioteki Dzieł Wyborowych”, która przybliżała polskiemu czytelnikowi dorobek prozaików polskich i zagranicznych, jak np. Josepha Conrada (Józefa Korzeniowskiego). Liczne jego książki były wydawane przez Bibliotekę Dzieł Chrześcijańskich, Instytut im. ks. Piotra Skargi czy Drukarnię i Księgarnię Św. Wojciecha co pokazuje jego oddanie dla Tradycji i wiary naszych przodków. Powieść historyczna „Gasnące Słońce” została zilustrowana przez malarza Stanisława Floriana Sawiczewskiego i ukazała się nakładem wspomnianej Księgarni Św. Wojciecha. 

W poglądach politycznych był on konserwatystą, którego światopogląd ewoluował ku nacjonalizmowi, pozostając w wyraźnej opozycji do dominującej wówczas opcji konserwatywno-ugodowej. Wyrażał w wielu swoich tekstach sympatię do endecji i Romana Dmowskiego, ale takiego sztandarowego poparcia nie było, ponieważ Jeske-Choiński był niezależnym publicystą i pisarzem. Jak sam napisał po latach, jego program młodokonserwatywny był tożsamy z tym, jaki wówczas prezentowała prawica narodowo-demokratyczna. Elementem, który zbliżał Jeske-Choińskiego do narodowej demokracji, było zainteresowanie problematyką żydowską. 

Dzięki pracy w archiwach kościelnych zebrał materiał do pracy poświęconej procesowi chrzczenia Żydów w Polsce, wydanej pt. Neofici polscy (Warszawa, 1904). Stosunek Jeske-Choińskiego do Żydów był zdecydowanie niechętny, wyrażający się w przekonaniu o konieczności obrony cywilizacji chrześcijańskiej przed rozkładową działalnością społeczności żydowskiej. Tematykę tę rozwijał w książkach: Poznaj Żyda (1912), Historia Żydów w Polsce (1919) i innych.

Po wybuchu I wojny światowej wyjechał do Wiednia. Do Warszawy powrócił w 1915 roku. Po powrocie do stolicy napisał jeszcze wiele książek:

• 1916 Ludzie Renesansu: sylwetki (wyd. Warszawa)
• 1917 Demon Odrodzenia: powieść historyczna z czasów włoskiego Odrodzenia (wyd. Warszawa)
• 1918 Przyjaciółki, przyjaciele, żony i różnego rodzaju typy niewieście (opowiadania, Warszawa)
• 1919 Na Kosowym Polu: opowieść z dziejów Serbii w XVI w. (wyd. Warszawa)
• 1920 Paskarze: powieść(wyd. Warszawa)
• 1920 Rycerz – bandyta: opowiadanie z XV wieku (wyd. Poznań)

Zmarł 14 kwietnia 1920 r. w Warszawie i spoczął na stołecznym cmentarzu Powązkowskim obok pierwszej żony, a później pochowane zostały tam jego dzieci (kwatera 24-4-26).

Jeske-Choiński cieszył się popularnością i autorytetem nie tylko w czasach kiedy tworzył, jego powieść „Tiara i korona” została wydana po jego śmierci w 1937 razem z opracowaniem dla młodzieży przez Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych we Lwowie co pokazuje, że jeszcze kiedy istniała II RP Polacy dbali o pamięć swoich wybitnych pisarzy. Dorobek Choińskiego był lekceważony w czasach PRl-u, natomiast obecnie jego dzieła są nieustannie wznawiane, co wskazuje rosnący powrót zainteresowania jego twórczością, choć tylko w marginalnych środowiskach. Niestety w dzisiejszych szkołach nie usłyszymy o tej postaci, co jest godne pożałowania, lektury dzieł Teodora Jeske-Choińskiego z pewnością wniosły by powiew zdrowego myślenia w umysły uczniów. W 2016 prezydent Andrzej Duda w ramach akcji „Cała Polska czyta dzieciom” przeczytał opowiadanie Teodora Jeske-Choińskiego pt. Triumf Zawiszy Czarnego.

Twórczość Teodora Jeske-Choińskiego w czasach, w których tworzył była bardzo popularna. De facto mógł konkurować z samym Sienkiewiczem, jego powieści były publikowane w wielu państwach europejskich. Niestety jak wiemy czasy PRL-u zniszczyły pamięć o tym pisarzu. 

Na tle innych autor tamtej epoki na pewno wyróżniało go to, że jego powieści historyczne zawsze dawały dużo do myślenia, pozwalały zastanowić się nad mechanizmami zachodzącymi w historii dziejów i o ile u Sienkiewicza mieliśmy utwory, które w pewien sposób wskrzeszały ducha narodu, o tyle w przypadku Choińskiego mieliśmy powieści wskrzeszające ducha Europy, przywracające prawdziwy chrześcijański i rzymski wymiar kontynentu. Polegało to na tym, aby zainteresować ówczesnego czytelnika przyczynami i skutkami stopniowego odchodzenia Europy od tych tradycji, które ją ukształtowały.