121 lat temu na świat przyszedł polski polski polityk, dyplomata, publicysta, historyk, pisarz, porucznik rezerwy Polskiej Marynarki Wojennej, jeden z przywódców Stronnictwa Narodowego. Chociaż nigdy nie mieszkał w Wielkopolsce, został pochowany na cmentarzu parafialnym w Kórniku.
Jędrzej Giertych urodził się 7 stycznia 1903 roku w Sosnowcu, jako syn inżyniera Franciszka i Janiny z domu Albrecht. Jako piętnastolatek wraz z całym liceum uczestniczył w rozbrajaniu Austriaków w Kielcach. W 1920 podczas wojny polsko-bolszewickiej służył ochotniczo w Wojsku Polskim, podczas Bitwy Warszawskiej został ranny. Losami polskiej ludności na południowej Warmii zajmował się od roku 1920; kierował w tym czasie drużynami harcerskimi ZHP za granicą.
XX-lecie międzywojenne – studia
Reklama
W latach 1921–1926 studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim. 3 listopada 1923 roku uczestniczył w olsztyńskim zjeździe konstytucyjnym Związku Towarzystw Młodzieży w Prusach Wschodnich. W okresie pracy w konsulacie w Olsztynie zajął się sprawami kulturalno-oświatowymi. Zainicjował pomysł utworzenia polskiego muzeum w Olsztynku, dążył do popularyzacji w Polsce atutów turystycznych Warmii. W 1925 uzyskał dyplom w warszawskiej Szkole Nauk Politycznych. W okresie studiów prowadził intensywną działalność w ramach Wydziału Polskich Drużyn Harcerskich poza granicami Polski – Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego, najpierw w charakterze współpracownika, a następnie kierownika tego wydziału. Polegała ona na utrzymywaniu kontaktów korespondencyjnych, organizowaniu obozów w Kraju dla polskiej młodzieży polonijnej, a także na wizytowaniu istniejących i zakładaniu nowych drużyn harcerskich w środowiskach polonijnych, jak również na współpracy z innymi organizacjami młodzieży. Uczestniczył między innymi, w założeniu Harcerstwa Polskiego w Czechosłowacji i Związku Młodzieży Polskiej w Prusach Wschodnich, założył wiele nowych drużyn we Francji, w szczególności w Lotaryngii. Szczególną uwagę poświęcał harcerstwu polskiemu na ziemiach pozostających w granicach państwa niemieckiego: Śląsku Górnym i Opolskim, Wrocławiu, Pomorzu Środkowym, Warmii i Mazurach. Uczestniczył w międzynarodowych zlotach i spotkaniach organizacji skautowych. Nawiązał bliskie kontakty z łużyckimi działaczami narodowymi i stał się rzecznikiem polskiej pomocy kulturalnej dla Łużyc. Tematowi Łużyc, a także Śląska, Warmii i Mazur poświęcał swoje artykuły zamieszczone od 1922 na łamach „Kuriera Warszawskiego”. Został członkiem Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Łużyc, członkiem Towarzystwa Przyjaciół Słowian i sekretarzem Komitetu Budowy Pomnika F. Chopina. W 1926 podczas zamachu majowego razem z 80-cioma zmobilizowanymi przez siebie harcerzami, zgłosił się do wojska w obronie legalnego rządu.
Kariera dyplomatyczna
Na początku 1927 roku rozpoczął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W 1929 wydał własnym nakładem pierwszą książkę, tj. zbiór gawęd harcerskich, opatrzony tytułem: „My, nowe pokolenie!”. Jej drugie wydanie z 1937 opatrzone zostało listem prymasa Polski Augusta Hlonda. W latach 1927–1932 był pracownikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W ramach pracy w Ministerstwie w 1930 roku napisał książeczkę propagandową uzasadniającą polskie prawa do „korytarza”. Wydana została w językach angielskim, francuskim i niemieckim, pod pseudonimem Adam Tomas jako „The Polish Corridor and Peace”. Od stycznia 1931 roku przez szesnaście miesięcy pełnił funkcję attaché konsularnego przy konsulacie w Olsztynie (wówczas niem. Allenstein). Fakt ten zbiegł się w czasie z osłabieniem jego aktywności w pracy w kierownictwie harcerstwa. Pracę instruktorską i wychowawczą, prowadził jeszcze przez rok następny. Następnie postanowił poświęcić się wyłącznie polityce, zostając zawodowym politykiem Obozu Narodowego, na czym zakończył pracę w apolitycznym harcerstwie.
17 lutego 1931 ożenił się z Marią z Łuczkiewiczów, córką Włodzimierza, lwowskiego sędziego. Mieli dziewięcioro dzieci, z których dwie córki zostały zakonnicami. Starsza jest felicjanką, dyrektorką wielkiej szkoły średniej dla dziewcząt w Mississauga pod Toronto w Kanadzie; młodsza, klawerianka, w zgromadzeniu założonym przez błogosławioną Marię Teresę Ledóchowską w Maastricht w Holandii, córki Małgorzata, Aleksandra i Barbara są polskimi publicystkami i działaczkami. Wojciech jest dominikaninem i Teologiem Domu Papieskiego. Starszy syn, Maciej został profesorem fizjologii drzew, a później kontynuował działalność polityczną ojca. Wnukiem Jędrzeja i synem Macieja jest Roman Giertych.
Polityka
W 1932 został usunięty ze względów politycznych z MSZ. Za namową Romana Dmowskiego rozpoczął działalność polityczną. Na początki został sekretarzem Wydziału Wykonawczego Obozu Wielkiej Polski. W swojej publicystyce, na łamach dziennika „Głos Narodowy” prezentował poglądy krytyczne wobec Żydów i demaskował spisek żydowsko – masoński, który „polega na zdobyciu władzy […] drogą okólną, przez przenikanie wszystkiemi szczelinami do aparatu państwowego”.Od 1935 r. wszedł do władz Stronnictwa Narodowego, gdzie pozostał aż do 1939 r. stając się głównym ideologiem obozu narodowego. Giertych odwiedzał w Drozdowie Romana Dmowskiego, który tam dokonał swego żywota.
Do starcia dwóch frakcji w SN doszło w 1938 r., podczas kryzysu czechosłowackiego, gdy grupa Kowalskiego i Giertycha, uznając, że sojusz polsko-czechosłowacki mógłby zahamować ekspansywną politykę Hitlera, wystąpiła z ostrą krytyką polityki „obozu sanacyjnego”. Planowali m.in. zorganizowanie masowych demonstracji, które miały zmusić rząd do poparcia Czechosłowacji w konflikcie z Niemcami. Frakcja Bieleckiego sparaliżowała te plany, stojąc na stanowisku, że w ówczesnej sytuacji stronnictwo powinno zachować pozycję wyczekującą. Inną płaszczyzną sporu był stosunek do obozu rządowego: grupa Kowalskiego i Giertycha stała na stanowisku bezwzględnej walki z „sanacją”. Istnieją przekazy o próbach montowania przez J. Giertycha konspiracji wojskowej i pomysłach nowego zamachu stanu, ale brak na to jednoznacznych dowodów, sam Giertych zaś wielokrotnie zaprzeczał podobnym pogłoskom. Bielecki wobec „sanacji” zajmował mniej bezkompromisową postawę. Jego zdaniem antysanacyjne nastawienie prezesa Kowalskiego i zwolenników mogło przeszkodzić w dążeniach do zawarcia „historycznego” kompromisu pomiędzy Stronnictwem Narodowym a piłsudczykami z Obozu Zjednoczenia Narodowego. Przełomowym wydarzeniem dla konfliktu obu frakcji stało się objęcie stanowiska prezesa SN przez Tadeusza Bieleckiego 25 czerwca 1939 r. Triumf Bieleckiego był całkowity, opozycja zarówno „starych”, jak i „radykałów” (Giertycha i Kowalskiego) została zmarginalizowana, doły SN były mu całkowicie posłuszne. Ale konflikt między zwolennikami Kowalskiego i Bieleckiego nie wygasł i toczył się dalej, nawet po wybuchu wojny, a rezultatem frakcyjnych walki i intryg były podziały oraz rozłamy w działającym w okresie okupacji podziemiu narodowym, jak też w SN na emigracji.
II wojna światowa
W kampanii wrześniowej brał udział w obronie Helu. Został wzięty do niewoli i w latach 1939–1945 przebywał w niemieckich obozach jenieckich. Podjął kilkanaście prób ucieczki i sześciokrotnie udało mu się wydostać poza granice obozów. Giertych opisał te wszystkie wojenne przygody w wydanych na emigracji książkach „Wrześniowcy” (1957) i „Europa w Niewoli” (1959), później wznowione w Polsce jako „Uciekinier” (2010) i „Ścigany” (2011).
Emigracja
Po II wojnie światowej wrócił do Polski, skąd wywiózł swoją żonę i sześcioro dzieci. Następnie do końca życia przebywał na emigracji w Wielkiej Brytanii, gdzie najpierw pracował fizycznie, a następnie jako nauczyciel języka francuskiego. Zaangażował się również w życie polityczne i powrócił do emigracyjnego Stronnictwa Narodowego. Wydawał własne książki historyczne i publicystyczne, a także czasopisma „Ruch Narodowy” (Londyn 1955–1957) i „Horyzonty” (Paryż 1956–1971, wspólnie z Witoldem Olszewskim). W 1956 zgłosił gotowość przyjazdu do kraju i odbycia serii wykładów w celu osłabienia nastrojów antyradzieckich. W 1961 został usunięty z emigracyjnego Stronnictwa Narodowego w wyniku konfliktu z jego ówczesnym prezesem Tadeuszem Bieleckim.
Po opuszczeniu struktur partyjnych założył Towarzystwo imienia Romana Dmowskiego, którego celem było wydawanie polskich książek historycznych na emigracji. Wydawnictwo Towarzystwo imienia Romana Dmowskiego opublikowało m.in. pisma historiozoficzne prof. Feliksa Konecznego czy publikacje działaczy endeckich, w tym samego Jędrzeja Giertycha.
Do końca życia pozostał zagorzałym przeciwnikiem obozu Józefa Piłsudskiego i niego samego, występował przeciwko emigracyjnemu Stronnictwu Narodowemu i reformom Soboru Watykańskiego II, a także przeciwko opozycji związanej z KOR-em. Popierał wprowadzenie stanu wojennego, w którym widział ratunek przed interwencją radziecką. W PRL informacje na temat Jędrzeja Giertycha podlegały cenzurze. Jego nazwisko znajdowało się na specjalnej liście osób z całkowitym zakazem publikacji. Zalecenia cenzorskie dotyczące jego osoby zanotował Tomasz Strzyżewski, który w swojej książce o peerelowskiej cenzurze opublikował notkę informacyjną nr 9 z 1975 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Wytyczne dla cenzorów zawierały na liście autorów zakazanych jego nazwisko głosząc: „(…) w stosunku do niżej wymienionych pisarzy, naukowców i publicystów przebywających na emigracji (w większości współpracowników wrogich wydawnictw i środków propagandy antypolskiej) należy przyjąć zasadę bezwarunkowego eliminowania ich nazwisk oraz wzmianek o ich twórczości, poza krytycznymi, z prasy, radia i TV oraz publikacji nieperiodycznych o nienaukowym charakterze (literatura piękna, publicystyka, eseistyka)”. Jędrzej Giertych zmarł 9 października 1992 roku w Londynie. Został pochowany na cmentarzu Parafii Wszystkich Świętych w Kórniku (sektor 4-1-26).
